پادکست | بحران گرانی در سبد خانوار / وقتی حقوق ۱۳ میلیونی حریف تورم نیست

اقتصاد ایران در میانه تابستان ۱۴۰۴، همچنان با یکی از جدی ترین چالش های خود، یعنی تورم افسارگسیخته، دست و پنجه نرم می کند. این پدیده که به ویژه در بخش مواد غذایی شتابی بی سابقه به خود گرفته، معیشت خانوارها را به طور مستقیم هدف قرار داده و امنیت غذایی، سلامت و حتی آینده آموزشی و فرهنگی جامعه را با تهدیدی جدی مواجه کرده است. بر اساس آمار رسمی، نرخ تورم مواد غذایی در یک بازه ده ماهه (از شهریور ۱۴۰۳ تا تیر ۱۴۰۴) از ۲۳.۸% به ۴۷.۴% رسیده است؛ این آمار به معنای دو برابر شدن هزینه سبد خوراک خانوارها در کمتر از یک سال است و زنگ خطری جدی برای ثبات اقتصادی و اجتماعی کشور محسوب می شود.

پادکست صوتی:

کدام خوراکی ها و محصولات کشاورزی در خط مقدم تورم قرار دارند؟

بررسی دقیق آمارهای مربوط به ماه های اخیر (خرداد و تیر ۱۴۰۴) نشان می دهد که فشار تورم در میان گروه های مختلف کالایی یکسان نبوده است. برخی اقلام ضروری در سفره خانوار، جهش های قیمتی شدیدی را تجربه کرده اند.

بیشترین تورم در گروه مواد غذایی و محصولات کشاورزی:

سبزیجات (در مقیاس سالانه): این گروه کالایی با ثبت تورم سالانه ۶۶% در تیرماه ۱۴۰۴، رکورددار گرانی در میان تمام اقلام خوراکی است. این بدان معناست که قیمت سبزیجات نسبت به تیر سال گذشته بیش از دو سوم افزایش یافته است. این در حالی است که در خردادماه نیز تورم سالانه این گروه ۵۳.۷% گزارش شده بود که نشان از تداوم فشار قیمتی در این بخش دارد.

نان و غلات (در مقیاس ماهانه و نقطه به نقطه): این گروه در تیرماه ۱۴۰۴ با ثبت تورم ماهانه ۱۶.۶% و تورم نقطه به نقطه ۸۱.۸%، به طور ناگهانی به صدر جدول گرانی صعود کرد. این جهش قیمتی که بیش از سه برابر تورم کل مواد غذایی در همین ماه است، نان را به عنوان اصلی ترین رکن سفره بسیاری از خانوارها، به یک کالای گران تبدیل کرده است.

سایر محصولات زراعی: در آمار تفکیک شده بخش کشاورزی در خردادماه، این گروه با تورم نقطه به نقطه ۶۹.۴% بیشترین افزایش قیمت را نسبت به ماه مشابه سال قبل داشته است.

حبوبات: اقلامی مانند لوبیا چیتی با افزایش قیمت ۲۱۲% و نخود با افزایش ۱۰۰% (آمار خرداد ۱۴۰۴ نسبت به سال قبل) از جمله کالاهایی هستند که رشد قیمتی فاجعه باری را تجربه کرده اند.

کمترین تورم (و حتی تورم منفی) در کدام بخش ها بود؟

پرورش گوسفند و بره سنتی: این بخش در خردادماه با ثبت تورم نقطه به نقطه ۷.۱%، کمترین میزان افزایش قیمت را در میان تولیدات کشاورزی داشته است.

غلات (در مقیاس سالانه): با وجود جهش قیمت نان، گروه غلات در مقیاس کلی و در آمار سالانه منتهی به خردادماه، با تورم ۱۵.۷% کمترین افزایش قیمت سالانه را ثبت کرده است.

سبزیجات و حبوبات (در مقیاس ماهانه): نکته جالب توجه این است که گروه سبزیجات و حبوبات که رکورددار تورم سالانه است، در تیرماه ۱۴۰۴ با تورم ماهانه منفی ۴.۵% مواجه شد و بیشترین کاهش قیمت ماهانه را به نام خود ثبت کرد. این نوسانات شدید نشان دهنده بی ثباتی مزمن در بازار محصولات کشاورزی است.

میوه و خشکبار: این گروه نیز در تیرماه با تورم ماهانه منفی ۲.۸% همراه بوده است.

تأثیر تورم بر زندگی مردم با حقوق ۱۳ میلیون تومانی

با در نظر گرفتن میانگین حقوق وزارت کار در حدود ۱۳ میلیون تومان، ابعاد فشار تورم مواد غذایی عمیق تر و ملموس تر می شود. زمانی که هزینه خوراک در کمتر از یک سال دو برابر می شود، خانوارهایی که بخش قابل توجهی از درآمد خود را صرف تأمین غذا می کنند، با بحرانی جدی روبرو می شوند.

حذف اقلام ضروری از سفره: اولین واکنش خانوار به این شوک قیمتی، مدیریت اجباری سبد مصرفی است. این مدیریت به معنای حذف یا کاهش شدید مصرف پروتئین های حیوانی (گوشت قرمز و سفید)، لبنیات، و میوه است. تأمین یک سبد مصرفی استاندارد و سالم برای بسیاری از خانواده ها غیرممکن شده است.

خطر سوءتغذیه و تهدید سلامت: جایگزین شدن پروتئین و ویتامین ها با کربوهیدرات های ارزان تر، به طور مستقیم سلامت جامعه، به ویژه کودکان و مادران را تهدید می کند. گزارش ها از افت تحصیلی دانش آموزان به دلیل کمبود تغذیه و کاهش تمرکز، هشداری جدی برای آینده سرمایه انسانی کشور است.

سقوط طبقه متوسط: این تورم تنها دهک های کم درآمد را هدف قرار نداده، بلکه طبقه متوسط را نیز در "مسیر سقوط آزاد اقتصادی" قرار داده است. زمانی که بخش اعظم درآمد صرف تأمین نیازهای اولیه مانند خوراک و مسکن می شود، هزینه های مربوط به آموزش، فرهنگ، تفریح و پس انداز به کلی حذف می گردد و این به معنای افت کیفیت زندگی و عقب گرد اجتماعی است.

آیا برای کالاهای گران شده جایگزینی وجود دارد؟

در شرایط فعلی، مفهوم "جایگزینی" بیشتر به معنای "قربانی کردن کیفیت" است تا یافتن یک آلترناتیو مناسب. وقتی گوشت گران می شود، خانوارها به ناچار به حبوبات روی می آورند و زمانی که قیمت حبوبات نیز سر به فلک می کشد، گزینه های باقی مانده محدودتر و فاقد ارزش غذایی کافی خواهند بود. این روند، یک چرخه معیوب از کاهش کیفیت تغذیه ایجاد می کند.

در بازار میوه نیز، شهروندان برای فرار از قیمت های نجومی مغازه ها (که گاهی تا ۱۲۷% بالاتر از نرخ میدان مرکزی است)، به میادین میوه و تره بار پناه می برند. اما در آنجا نیز اغلب با میوه هایی با کیفیت پایین تر، له شده و آسیب دیده مواجه می شوند. بنابراین، جایگزینی کالای گران با ارزان، اغلب به قیمت از دست دادن کیفیت و سلامت تمام می شود.

راهکارها: از مدیریت خانگی تا اصلاحات کلان کشوری

مقابله با این بحران نیازمند مجموعه ای از اقدامات هماهنگ در دو سطح خانواده و حاکمیت است.

راهکارها در سطح خانواده:

مدیریت هوشمندانه بودجه: تنظیم دقیق بودجه ماهانه و اختصاص سهم مشخصی به هر هزینه.

کاهش ضایعات مواد غذایی: برنامه ریزی برای خرید به اندازه نیاز و استفاده بهینه از تمام بخش های مواد غذایی.

تمرکز بر محصولات فصلی: خرید میوه ها و سبزیجاتی که در فصل فراوانی خود قرار دارند و قیمت مناسب تری دارند.

راهکارها در سطح کشوری (بر اساس تحلیل کارشناسان):

مهار تورم عمومی: اجرای سیاست های پولی و مالی انقباضی برای کنترل نقدینگی و مهار تورم کلان که ریشه اصلی گرانی هاست.

اصلاح نظام توزیع و حذف واسطه ها: تقویت نظارت بر زنجیره تأمین از تولید تا مصرف، شفاف سازی قیمت ها (مانند الزام به فروش با فاکتور در میادین) و مقابله جدی با دلالانی که عامل اصلی اختلاف قیمت در بازار هستند.

سیاست گذاری کارآمد در بخش کشاورزی: تدوین "الگوی کشت ملی" برای جلوگیری از کمبود یا مازاد تولید یک محصول خاص، سرمایه گذاری در زیرساخت های ذخیره سازی (مانند سردخانه ها) و حمل ونقل برای کاهش ضایعات.

حمایت هوشمندانه از مصرف کننده و تولیدکننده: طراحی سیاست های حمایتی مؤثر به جای قیمت گذاری دستوری که به تولیدکنندگان آسیب می زند. این حمایت ها می تواند شامل اعطای یارانه هدفمند به اقشار آسیب پذیر باشد.

مدیریت منابع پایه: مقابله با بحران آب و خشکسالی از طریق روش های نوین آبیاری و مدیریت تقاضا، زیرا کمبود آب به طور مستقیم به کاهش تولید و افزایش قیمت محصولات کشاورزی منجر می شود.

ایجاد الگوی حکمرانی خوب: کارشناسان معتقدند حل این بحران از عهده یک وزارتخانه خارج است و نیازمند شکل گیری یک عزم ملی با مشارکت حاکمیت، دولت و مردم برای اصلاح ساختارهای اقتصادی، مبارزه با فساد و افزایش بهره وری است.

تورم مواد غذایی در ایران از یک شاخص اقتصادی فراتر رفته و به یک بحران عمیق اجتماعی تبدیل شده است که بنیان های سلامت، آموزش و امنیت روانی جامعه را تهدید می کند. نوسانات شدید قیمت، از جهش ۸۱.۸% نان و غلات تا تورم سالانه ۶۶% سبزیجات، نشان دهنده ناکارآمدی سیاست ها و ضعف ساختاری در بخش تولید و توزیع است. سرزنش مردم یا ارائه تحلیل های سطحی، پاسخی به سفره های خالی نیست. امروز بیش از هر زمان دیگری، کشور نیازمند اقدامات فوری، قاطع و مبتنی بر علم اقتصاد برای مهار تورم، اصلاح زنجیره تأمین و بازگرداندن ثبات به معیشت مردم است. در غیر این صورت، این بحران می تواند تبعاتی جبران ناپذیر برای آینده کشور به همراه داشته باشد.