اصلاح یارانه بنزین؛از حرف تا عمل/چه کسی مراقب طبقه متوسط است؟

در مرداد ماه ۱۴۰۴، بحث بر سر قیمت و نحوه توزیع بنزین در ایران بار دیگر به یکی از داغ ترین موضوعات اقتصادی و اجتماعی کشور تبدیل شده است. اظهارنظرهای اخیر مسعود پزشکیان، رئیس جمهور، مبنی بر لزوم اصلاح نظام یارانه ای سوخت و حذف سهمیه بنزین برای دهک های پردرآمد، چشم انداز جدیدی را پیش روی این کالای استراتژیک قرار داده است.

پاکست صوتی:

طرح جدید دولت: حذف سهمیه پردرآمدها

دولت چهاردهم با توجه به ناترازی فزاینده در تولید و مصرف بنزین و همچنین فشار مالی ناشی از واردات، طرحی را برای اصلاح نظام توزیع بنزین در دست بررسی دارد. هسته اصلی این طرح که توسط رئیس جمهور پزشکیان اعلام شده، بر حذف سهمیه بنزین یارانه ای (۱۵۰۰ تومانی) برای سه دهک بالای درآمدی (۸، ۹ و ۱۰) استوار است.

پزشکیان با تأکید بر جنبه عدالت محور این طرح، منطق دولت را در این جملات کلیدی تشریح می کند:

«من نمی خواهم بنزین را برای محرومان گران کنم، اما کسی که چهار برابر میانگین مصرف دارد، چرا باید با همین نرخ یارانه ای سوخت بگیرد؟ این موضوع نیاز به کمک و همراهی مردم دارد، نیاز به وحدت ملی دارد. الان قرار است ۴ میلیارد دلار بنزین وارد شود؛ برای چه؟ برای اینکه عده ای با قیمت لیتری ۱۵۰۰ تومان مصرف کنند و من نتوانم حتی هزینه معیشت را جبران کنم؟»

دلایل و اهداف اصلی این طرح عبارتند از:

توزیع عادلانه یارانه: پزشکیان تاکید دارد که "نباید به افرادی که چهار کارت سوخت دارند، یارانه بنزین داده شود." در حال حاضر، خانواده ای در دهک های بالا با داشتن چندین خودرو، چندین برابر یک خانواده در دهک های پایین از بنزین یارانه ای بهره مند می شود که این امر با عدالت اجتماعی در تضاد است.

کاهش فشار مالی دولت: ایران سالانه مبالغ هنگفتی، در حدود ۴ تا ۵ میلیارد دلار، برای واردات بنزین هزینه می کند. هدف دولت این است که با حذف یارانه پردرآمدها، این منابع مالی را آزاد و صرف "بهبود معیشت مردم و کاهش فشار اقتصادی" کند.

مدیریت مصرف و کاهش قاچاق: قیمت بسیار پایین بنزین در ایران در مقایسه با کشورهای همسایه، انگیزه ای قوی برای مصرف بی رویه و قاچاق سوخت ایجاد کرده است. مصرف روزانه بنزین در برخی روزها از ۱۳۰ میلیون لیتر فراتر رفته که از ظرفیت تولید داخلی بیشتر است.

هرچند سخنگوی دولت، فاطمه مهاجرانی، تاکید کرده که این موضوع فعلاً در حد "طرح مسئله" است و تصمیم قطعی اتخاذ نشده، اما شواهد و اظهارات مقامات نشان می دهد که عزم دولت برای اجرای نوعی از اصلاحات در این زمینه جدی است.

تاریخچه قیمت بنزین در ۱۰ سال اخیر

قیمت بنزین در ایران از آبان ماه ۱۳۹۸ تاکنون ثابت مانده است. آخرین تغییر بزرگ در این سال و با اجرای دوباره طرح سهمیه بندی رخ داد. نگاهی به روند قیمت در دهه گذشته، نوسانات و دوره های ثبات آن را به خوبی نشان می دهد:

سال ۱۳۹۳: قیمت بنزین سهمیه ای ۷۰۰ تومان و آزاد ۱۰۰۰ تومان بود.

سال ۱۳۹۴: با حذف سهمیه بندی، بنزین به صورت تک نرخی و به قیمت ۱۰۰۰ تومان عرضه شد. این قیمت تا سال ۱۳۹۸ ثابت باقی ماند.

آبان ۱۳۹۸: دولت وقت به طور ناگهانی قیمت ها را افزایش داد. بنزین دوباره سهمیه بندی شد و قیمت هر لیتر بنزین سهمیه ای (۶۰ لیتر در ماه برای خودروهای شخصی) به ۱۵۰۰ تومان و قیمت بنزین آزاد به ۳۰۰۰ تومان افزایش یافت.

۱۳۹۸ تا ۱۴۰۴ (مرداد): قیمت ها بدون تغییر باقی مانده اند. این ثبات ۶ ساله در حالی رخ داده که کشور تورم های شدیدی را تجربه کرده و ارزش واقعی یارانه پرداختی دولت برای بنزین به شدت افزایش یافته است.

چالش ها و راهکارهای پیش روی طرح

اجرای چنین طرحی، با وجود نیت مثبت، بدون چالش نخواهد بود. دو نگرانی عمده در این زمینه مطرح است:

شکل گیری بازار سیاه: این احتمال وجود دارد که با حذف سهمیه پردرآمدها، بازاری غیررسمی برای خرید و فروش کارت سوخت دهک های پایین شکل بگیرد. در این صورت، ممکن است سود اصلی به جیب دلالان برود و هدف اصلی طرح محقق نشود.

فشار بر طبقه متوسط: شناسایی دقیق دهک های درآمدی همواره یکی از چالش های بزرگ سیاست گذاری در ایران بوده است. اگر این شناسایی با خطا همراه باشد، ممکن است بخشی از طبقه متوسط جامعه که استحقاق دریافت یارانه را دارند، از آن محروم شوند.

کارشناسان انرژی و اقتصاد متفق القول هستند که اصلاح قیمت بنزین یک ضرورت اجتناب ناپذیر است، اما تاکید می کنند که این اقدام باید با ملاحظات و پیش شرط هایی همراه باشد:

اصلاحات اقتصادی پیشینی: قبل از افزایش قیمت سوخت، باید اصلاحاتی در سایر بخش های اقتصاد، مانند بهبود فضای کسب وکار و کنترل تورم، صورت گیرد تا آثار منفی آن کاهش یابد.

اجرای تدریجی و اطلاع رسانی: هرگونه تغییر باید به صورت تدریجی و با آماده سازی افکار عمومی انجام شود تا از ایجاد شوک به جامعه جلوگیری گردد.

بسته های حمایتی هدفمند: درآمد حاصل از این طرح باید به صورت شفاف و کارآمد به سمت حمایت از اقشار آسیب پذیر هدایت شود. طرح هایی مانند تخصیص سهمیه به افراد به جای خودرو و ایجاد بازار قانونی برای خرید و فروش آن (مشابه تجربه کشورهایی چون مراکش) می تواند راهگشا باشد.

توسعه زیرساخت ها: همزمان باید برای بهبود کیفیت خودروهای داخلی، کاهش مصرف سوخت آن ها و توسعه حمل ونقل عمومی و انرژی های جایگزین (مانند سلول های خورشیدی) سرمایه گذاری کرد.

اقتصاد ایران بر سر یک دوراهی مهم قرار دارد. ادامه روند فعلی توزیع یارانه بنزین، با توجه به مصرف فزاینده و هزینه های سرسام آور واردات، پایدار نیست. از سوی دیگر، هرگونه تغییر در قیمت این کالای حساس، بدون در نظر گرفتن تمام جوانب اقتصادی و اجتماعی و بدون اجرای بسته های حمایتی کارآمد، می تواند به بحرانی جدید دامن بزند. موفقیت طرح دولت جدید در گرو آن است که بتواند این جراحی ضروری اقتصادی را با کمترین هزینه و بیشترین منفعت برای کل جامعه، به ویژه اقشار نیازمند، به سرانجام برساند؛ در غیر این صورت، این اقدام تنها مسکّنی کوتاه مدت برای دردی کهنه خواهد بود.