پادکست | همه چیز درباره مکانیسم ماشه / پیامد بازگشت تحریم ها بر اقتصاد کشور

در تاریخ ۱۹ سپتامبر ۲۰۲۵ (۲۸ شهریور ۱۴۰۴)، سه کشور اروپایی عضو برجام (بریتانیا، فرانسه و آلمان) با ارسال نامه ای رسمی به شورای امنیت سازمان ملل، مکانیسم ماشه (Snapback) را علیه ایران فعال کردند. این اقدام که با مخالفت شدید چین و روسیه روبرو شد، ایران را در آستانه بازگشت خودکار تمامی شش قطعنامه تحریمی سازمان ملل قرار داده و فصلی جدید و پرمخاطره را در پرونده هسته ای کشور گشوده است.

پادکست صوتی:

مکانیسم ماشه چیست و چگونه فعال شد؟

مکانیسم ماشه یا اسنپ بک، بخشی از قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت است که توافق هسته ای (برجام) را تأیید کرد. این سازوکار به هر یک از طرف های برجام اجازه می دهد در صورت "عدم پایبندی اساسی" ایران به تعهداتش، فرآیند بازگشت خودکار تحریم های بین المللی لغو شده ذیل برجام را کلید بزند.

فرآیند فعال سازی در روز جمعه با رأی گیری در شورای امنیت بر سر پیش نویس قطعنامه ای که خواستار "تداوم لغو تحریم ها" بود، به نقطه اوج خود رسید. این قطعنامه که می توانست مانع از اجرای ماشه شود، با ۹ رأی مخالف (شامل آمریکا، بریتانیا و فرانسه)، ۴ رأی موافق (روسیه، چین، الجزایر و پاکستان) و ۲ رأی ممتنع شکست خورد. با رد این قطعنامه، شمارش معکوس  برای بازگشت کامل تحریم ها عملاً آغاز شد.

نمایندگان روسیه و چین این اقدام را "عجولانه" و "فاقد مشروعیت قانونی" خواندند و تأکید کردند که اروپایی ها با خروج یک جانبه آمریکا از برجام و عدم پایبندی به تعهدات خود، صلاحیت استفاده از این مکانیسم را ندارند. در مقابل، نمایندگان بریتانیا و فرانسه با اشاره به سطح فعالیت های هسته ای ایران، آن را غیرقابل تأیید به عنوان یک برنامه صلح آمیز دانسته و اقدام خود را توجیه کردند.

تأثیرات و پیامدهای فعال سازی مکانیسم ماشه

فعال شدن این مکانیسم می تواند پیامدهای چندوجهی و شدیدی برای ایران در پی داشته باشد:

۱. پیامدهای اقتصادی

بازگشت شش قطعنامه اصلی شورای امنیت، ایران را تحت شدیدترین تحریم بین المللی قرار می دهد. این وضعیت فراتر از تحریم های یک جانبه آمریکا بوده و تمامی کشورهای عضو سازمان ملل را ملزم به اجرای آن ها می کند. کارشناسان اقتصادی هشدار می دهند که این امر می تواند به یک بحران جدی اقتصادی منجر شود.  این شرایط، مبادلات تجاری و بانکی ایران با جهان را تقریباً غیرممکن کرده و فشاری بی سابقه بر اقتصاد و معیشت مردم وارد خواهد کرد. هرچند برخی فعالان اقتصادی معتقدند بخش بزرگی از این تأثیر، روانی است و ایران به دلیل سال ها تجربه در دور زدن تحریم ها، می تواند بخشی از فشار را مدیریت کند.

۲. پیامدهای سیاسی و حقوقی

از منظر سیاسی، این اقدام انزوای بین المللی ایران را تشدید می کند. مهم تر از آن، بازگشت تحریم ها می تواند زمینه را برای ارجاع مجدد پرونده ایران به ذیل فصل هفتم منشور ملل متحد فراهم کند. قرار گرفتن ذیل این فصل به معنای آن است که برنامه هسته ای ایران به عنوان "تهدیدی علیه صلح و امنیت بین المللی" شناخته شده و می تواند راه را برای اقدامات قهری، از جمله اقدام نظامی، باز کند.

۳. شکست تلاش های دیپلماتیک موازی

همزمان با این تحولات، تلاش ایران برای تصویب قطعنامه ای در کنفرانس عمومی آژانس بین المللی انرژی اتمی برای "منع حمله به تأسیسات هسته ای" با لابی سنگین آمریکا مواجه شد و در نهایت ایران برای جلوگیری از شکست، پیش نویس خود را پس گرفت. این موضوع نشان دهنده فشار هماهنگ غرب برای محدودسازی تمام ابزارهای دیپلماتیک ایران در نهادهای بین المللی بود.

واکنش های داخلی و بین المللی

موضع ایران: مقامات ایرانی این اقدام را کاملاً غیرقانونی و فاقد وجاهت دانسته اند. عباس عراقچی، وزیر امور خارجه، اعلام کرد که طرحی "معقول و قابل اجرا" برای جلوگیری از این بحران به طرف های اروپایی ارائه داده بود که به گفته امانوئل مکرون، رئیس جمهور فرانسه، "معقول" بوده اما اروپایی ها آن را "ناکافی" توصیف کردند. نمایندگی ایران در سازمان ملل نیز تأکید کرد که ایران در برابر فشار و اجبار تسلیم نخواهد شد و از حقوق و برنامه صلح آمیز هسته ای خود دفاع خواهد کرد.

جناح های داخلی: فعال سازی مکانیسم ماشه، انتقادات داخلی را نیز برانگیخته است. برخی رسانه ها و چهره های سیاسی، با اشاره به اظهارات گذشته محمدجواد ظریف مبنی بر عدم وجود اسنپ بک در برجام، این رویداد را یک "رسوایی بزرگ" و حاصل "ادعاهای نادرست" تیم مذاکره کننده دولت قبل دانسته اند.

موضع اروپا: تروئیکای اروپایی ضمن فعال سازی ماشه، اعلام کرده اند که همچنان به دیپلماسی پایبند بوده و آماده گفتگو با ایران هستند تا در مهلت باقی مانده به راه حلی دست یابند که این روند را متوقف کند.

راه های کاهش تأثیرات و سناریوهای آینده

با آغاز شمارش معکوس، ایران فرصت بسیار محدودی برای جلوگیری از بازگشت کامل تحریم ها در اختیار دارد. تحلیلگران معتقدند تنها روزنه امید باقی مانده، دیپلماسی فشرده در روزهای آینده است.

فرصت نشست مجمع عمومی سازمان ملل

مهم ترین فرصت پیش رو، نشست سالانه مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک است. سفر احتمالی مسعود پزشکیان، رئیس جمهور، به این نشست به عنوان آخرین شانس واقعی برای جلوگیری از بحران تلقی می شود. موفقیت این مأموریت به چند شرط اساسی بستگی دارد:

اختیارات کامل: رئیس جمهور باید با اختیارات لازم از سوی نهادهای عالی رتبه نظام برای اتخاذ تصمیمات کلیدی به نیویورک برود.

ارائه طرحی ابتکاری: ایران باید با یک پیشنهاد جدید، خلاقانه و متوازن که نگرانی های طرف مقابل را نیز تا حدی پوشش دهد، وارد مذاکره شود.

پذیرش برخی شروط: به نظر می رسد هرگونه توافق موقت یا دائمی، منوط به پذیرش شروطی همچون ازسرگیری نظارت های آژانس، آغاز گفتگوهای مستقیم با آمریکا و تعیین تکلیف ذخایر اورانیوم غنی شده ایران باشد.

اگر در این فرصت کوتاه معجزه ای دیپلماتیک رخ دهد، ممکن است اجرای مکانیسم ماشه برای چند ماه به تعویق بیفتد تا مذاکرات برای یک توافق جامع تر ادامه یابد. در غیر این صورت، از اوایل مهرماه ۱۴۰۴، ایران وارد یکی از سخت ترین دوران های اقتصادی و سیاسی خود پس از انقلاب خواهد شد.