پادکست | پشت پرده اجلاس شانگهای/ پزشکیان چه دستاوردی برای ایران داشت؟

سازمان همکاری شانگهای (SCO) یک ائتلاف قدرتمند اوراسیایی است که با اهداف چندجانبه امنیتی، اقتصادی و سیاسی، به عنوان یکی از مهم ترین بلوک های قدرت در برابر یکجانبه گرایی غرب و ناتو ظهور کرده است. برای جمهوری اسلامی ایران که تحت فشار تحریم های ظالمانه قرار دارد، عضویت دائم در این سازمان نه تنها یک دستاورد دیپلماتیک، بلکه یک فرصت راهبردی برای پیاده سازی دکترین «نگاه به شرق» و خنثی سازی فشارها محسوب می شود.

پادکست صوتی:

۱. تاریخچه و اعضا: از "شانگهای ۵" تا یک سازمان جهانی

تاسیس (۱۹۹۶): هسته اولیه سازمان با نام «شانگهای ۵» توسط رهبران چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان با هدف اصلی اعتمادسازی نظامی و امنیت مرزی پس از فروپاشی شوروی شکل گرفت.

گسترش (۲۰۰۱): با پیوستن ازبکستان، نام سازمان رسماً به «سازمان همکاری شانگهای» تغییر یافت و دامنه فعالیت های آن به مبارزه با تروریسم، افراط گرایی و همکاری های اقتصادی گسترش پیدا کرد.

اعضای کنونی: امروز، این سازمان با عضویت چین، روسیه، هند، پاکستان، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان، ایران و بلاروس به یک بلوک عظیم تبدیل شده که بیش از ۴۰ درصد جمعیت و حدود ۳۰ درصد تولید ناخالص داخلی جهان را نمایندگی می کند.

۲. روند عضویت ایران: از انتظار تا کرسی دائم

ایران از سال ۱۳۸۴ (۲۰۰۵) به عنوان عضو ناظر در سازمان همکاری شانگهای حضور داشت، اما تحریم های بین المللی مانعی بر سر راه عضویت دائم آن بود. پس از برجام و لغو تحریم های شورای امنیت، این مانع حقوقی برطرف شد و مسیر برای پیوستن کامل ایران هموار گشت.

روند تبدیل عضویت ایران از ناظر به عضو اصلی، به صورت رسمی در شهریور ۱۴۰۰ و در جریان بیست و یکمین نشست سران در دوشنبه (پایتخت تاجیکستان) با موافقت سران ۸ کشور عضو آغاز شد.

پس از آن، فرآیندهای فنی و حقوقی داخلی طی شد و «قانون الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به سازمان همکاری شانگهای» در بهمن ۱۴۰۱ به تصویب مجلس شورای اسلامی و تایید شورای نگهبان رسید و توسط رئیس جمهور وقت برای اجرا ابلاغ گردید.

نهایتاً در ۱۳ تیر ماه ۱۴۰۲ (۴ ژوئیه ۲۰۲۳)، در جریان بیست و سومین نشست مجازی سران به میزبانی هند، عضویت کامل و رسمی جمهوری اسلامی ایران به عنوان نهمین عضو اصلی سازمان همکاری شانگهای به تصویب نهایی رسید و پرچم پرافتخار کشورمان در دبیرخانه سازمان در پکن به اهتزاز درآمد.

۳. نقش فعال ایران در اجلاس ۲۰۲۵ تیانجین: دیپلماسی در عالی ترین سطح

حضور رئیس جمهور، مسعود پزشکیان، در بیست و پنجمین اجلاس سران در تیانجین چین، در یک مقطع زمانی حساس و همزمان با تهدید اروپا به فعال سازی مکانیسم ماشه، به نمایش اقتدار دیپلماتیک ایران تبدیل شد. مواضع و دیدارهای ایشان بازتاب گسترده ای داشت:

الف) مواضع کلیدی در سخنرانی اجلاس:

هشدار درباره مکانیسم ماشه: دکتر پزشکیان با قاطعیت اعلام کرد: «توسل به سازوکار موسوم به اسنپ بک نیز تنها به پیچیده تر شدن اوضاع و تنش بیشتر منجر خواهد شد.» او به آمریکا و اروپا توصیه کرد راه های مبتنی بر مقابله را کنار گذاشته و به دیپلماسی برای رسیدن به یک راه حل متعادل روی آورند.

آمادگی برای دیپلماسی هسته ای: ایشان ضمن تاکید بر شکست گزینه نظامی علیه ایران، تصریح کردند: «جمهوری اسلامی ایران همواره برای یافتن راه حلی دیپلماتیک جهت حل و فصل مسالمت آمیز برنامه صلح آمیز هسته ای خود آمادگی داشته و دارد.»

همراهی با نظم نوین جهانی: رئیس جمهور با قدردانی از میزبانی چین، اعلام کرد که ایران «با دیدگاه های سازنده رئیس جمهور شی جین پینگ در خصوص ضرورت اصلاح در حکمرانی جهانی» همراه است. این موضع، همسویی کامل ایران با رویکرد سازمان در جهت ایجاد جهانی چندقطبی را نشان می دهد.

ب) دستاوردهای دیپلماتیک و اقتصادی در حاشیه اجلاس:

حضور در اجلاس شانگهای فرصتی طلایی برای رایزنی های دوجانبه بود. دکتر پزشکیان در دیدارهای متعدد با سران کشورهایی چون روسیه، ترکیه، پاکستان و دبیرکل سازمان ملل، بر چند محور کلیدی تاکید کرد:

مقابله با یکجانبه گرایی و تلاش برای چندجانبه گرایی.

پیگیری تعاملات اقتصادی، تجاری و بازرگانی.

تاکید بر لزوم حکمرانی جهانی مبتنی بر عدالت و احترام به حاکمیت کشورها.

یکی از مهم ترین دستاوردهای عملی این سفر، تمرکز ویژه بر توسعه صنعت ریلی بود. دکتر پزشکیان در مصاحبه خود تاکید کرد: «ما برای توسعه صنعت ریلی کشور در حال تلاش هستیم. گفت وگو خواهیم کرد تا بتوانیم کل مسیرهای کشور را با راه آهن و قطار به هم وصل کنیم... اگر می خواهیم به سمت توسعه برویم، حتماً صنعت ریلی و راه آهن ما باید توسعه یابد.» این رویکرد، ایران را به عنوان یک حلقه کلیدی در کریدورهای ترانزیتی شرق-غرب و شمال-جنوب تثبیت می کند.

۴. تحلیل سناریوها: مکانیسم ماشه و آینده ایران در شانگهای

سناریوی اول: فعال شدن مکانیسم ماشه

بازگشت تحریم های شورای امنیت می تواند یک چالش حقوقی برای عضویت ایران ایجاد کند. هرچند انتظار می رود با توجه به مخالفت قاطع دو عضو اصلی شانگهای یعنی روسیه و چین با این اقدام، اراده سیاسی آن ها مانع از هرگونه خدشه به جایگاه ایران شود. اما، نباید این نکته را نادیده گرفت که وجود  قانونی مبنی بر عدم پذیرش اعضای تحت تحریم سازمان ملل، می تواند روی کاغذ بهانه ای حقوقی برای کشورهایی که ممکن است تحت فشار غرب قرار بگیرند، فراهم کند تا عضویت کامل ایران را به چالش بکشند.

با این وجود، در شرایط فعلی که تقابل شرق و غرب به اوج خود رسیده، چنین سناریویی بعید است، زیرا حفظ ایران برای سازمان شانگهای اهمیتی راهبردی دارد و احتمالا چین و روسیه اجازه نخواهند داد یک ابزار حقوقی قدیمی، اهداف ژئوپلیتیک بلندمدت آنها را تضعیف کند.

سناریوی دوم: عدم فعال سازی ماشه و تعمیق روابط اقتصادی

با تداوم عضویت بدون مانع، ایران می تواند از تمام ظرفیت های اقتصادی سازمان بهره مند شود:

خنثی سازی تحریم های یکجانبه: استفاده از ارزهای ملی در تجارت، ایجاد کانال های مالی مشترک و توسعه تجارت با اعضا، اثر تحریم های دلاری را به شدت کاهش می دهد.

توسعه ترانزیت و زیرساخت: همان طور که مورد تاکید رئیس جمهور بود، سرمایه گذاری مشترک در پروژه های ریلی و جاده ای، ایران را به هاب لجستیک منطقه تبدیل کرده و درآمدهای ارزی پایداری ایجاد می کند.

تضمین بازار انرژی: عضویت در کنار غول های مصرف کننده انرژی مانند چین و هند، امنیت فروش بلندمدت نفت و گاز ایران را فراهم می آورد.

سازمان همکاری شانگهای برای ایران یک انتخاب راهبردی در راستای گذار به جهانی چندقطبی است. دیپلماسی فعال دولت در اجلاس تیانجین، نشان داد که ایران نه تنها یک عضو، بلکه یک بازیگر موثر در این سازمان است. مواضع قاطع رئیس جمهور در دفاع از منافع ملی و تمرکز بر پروژه های عملی اقتصادی مانند توسعه راه آهن، نویدبخش بهره برداری حداکثری از این فرصت تاریخی برای تقویت اقتصاد و جایگاه بین المللی ایران است.