قیمت بنزین در ایران، بیش از آن که صرفاً یک عدد اقتصادی باشد، به یکی از حساس ترین متغیرهای سیاسی-اجتماعی کشور در چهار دهه اخیر تبدیل شده است. تجربه نشان می دهد که هر تغییر در نرخ بنزین، نه تنها معادلات بودجه ای دولت، بلکه سطح تورم، انتظارات اجتماعی، الگوی مصرف انرژی و حتی ثبات اقتصادی را تحت تأثیر قرار داده است.
مرور تاریخچه نشان می دهد که قیمت بنزین چگونه از ۱ تومان در ابتدای انقلاب به نرخ های امروزی رسیده است:
پس از انقلاب ۱۳۵۷، قیمت بنزین برای سال ها در سطحی بسیار پایین نگه داشته شد. در سال ۱۳۵۷، بهای هر لیتر بنزین تنها یک تومان بود. این سیاست در دهه ۶۰ و ۷۰ نیز ادامه یافت و قیمت ها به صورت تدریجی اما بسیار کند افزایش پیدا کرد؛ به طوری که تا اواخر دهه ۷۰، نرخ بنزین همچنان دو رقمی باقی مانده بود.
در اوایل دهه ۸۰، با افزایش مصرف داخلی، رشد تعداد خودروها و کاهش امکان صادرات فرآورده، دولت ناچار به بازنگری تدریجی قیمت ها شد. قیمت بنزین در سال ۱۳۸۳ به ۸۰ تومان رسید و در سال ۱۳۸۶، هم زمان با اجرای سهمیه بندی، بنزین دو نرخی شد:
بنزین سهمیه ای: ۱۰۰ تومان
بنزین آزاد: ۴۰۰ تومان
همین عدد «۴۰۰ تومان» که بعدها به یکی از نمادهای ذهنی قیمت بنزین در ایران تبدیل شد، نقطه عطفی در آغاز نارضایتی های اجتماعی و هم زمان تشدید بحث یارانه های پنهان انرژی بود.
با اجرای قانون هدفمندی یارانه ها در سال ۱۳۸۹، قیمت بنزین سهمیه ای به ۴۰۰ تومان و آزاد به ۷۰۰ تومان افزایش یافت. با وجود جهش اسمی قیمت، پرداخت یارانه نقدی باعث شد اثر اجتماعی این افزایش تا حدی کنترل شود. با این حال، تثبیت چندساله قیمت ها در شرایط تورمی، عملاً ارزش واقعی بنزین را به طور مداوم کاهش داد.
در سال ۱۳۹۳، قیمت بنزین سهمیه ای به ۷۰۰ تومان و آزاد به ۱۰۰۰ تومان رسید. اما مهم ترین نقطه عطف دهه ۹۰، آبان ۱۳۹۸ بود؛ زمانی که دولت نرخ بنزین را به طور ناگهانی تغییر داد:
بنزین سهمیه ای: ۱۵۰۰ تومان
بنزین آزاد: ۳۰۰۰ تومان
در آن مقطع، با دلار حدود ۹۷۰۰ تومان، قیمت بنزین آزاد ایران معادل ۳۳ سنت محاسبه می شد؛ عددی که هنوز فاصله قابل توجهی با میانگین جهانی داشت، اما برای جامعه ای با درآمد سرانه پایین، شوک قابل توجهی محسوب می شد.
از سال ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۴، قیمت بنزین سهمیه ای و آزاد عملاً ثابت مانده است. در این مدت، تورمی بیش از ۱۰۰۰ درصد در اقتصاد ایران رخ داده و ارزش ریالی بنزین به شدت کاهش یافته است. به طوری که امروز:
بنزین سهمیه ای ۱۵۰۰ تومانی ≈ حدود ۲ تا ۳ سنت
بنزین آزاد ۳۰۰۰ تومانی ≈ حدود ۴ تا ۵ سنت
این ارقام، ایران را به دارنده یکی از ارزان ترین بنزین های جهان تبدیل کرده است؛ اما کارشناسان تأکید می کنند که ارزان بودن اسمی، به معنای ارزان بودن واقعی برای مردم نیست، زیرا سطح درآمد در ایران به مراتب پایین تر از کشورهای مقایسه شونده است.
در سال ۱۴۰۴، بحث عرضه بنزین با نرخ سوم ۵۰۰۰ تومان مطرح و اعلام شد. طبق این طرح:
تحلیل های اقتصادی نشان می دهد که حتی این نرخ نیز، با توجه به نرخ ارز فعلی، همچنان زیر ۵ سنت است و اثر بازدارنده جدی بر مصرف نخواهد داشت.
در اواخر سال ۱۴۰۴، بنزین سوپر وارداتی به عنوان کالایی جداگانه وارد چرخه عرضه شد. قیمت پایه آن در بورس انرژی حدود ۶۵٬۸۰۰ تومان اعلام شد که با احتساب هزینه های جانبی، برای مصرف کننده به حدود ۷۵ تا ۸۰ هزار تومان در هر لیتر می رسد. این عدد، شکاف عمیق میان بنزین یارانه ای و سوخت باکیفیت را آشکار کرده و عملاً بنزین سوپر را به یک کالای لوکس تبدیل کرده است.
اگرچه قیمت بنزین در بسیاری از کشورهای جهان بین ۱ تا ۱.۳ دلار است و در اروپا حتی به بیش از ۲ دلار می رسد، اما ساختار درآمدی، مالیاتی و کیفیت سوخت در این کشورها قابل قیاس با ایران نیست. کارشناسان اقتصادی تأکید دارند که مقایسه قیمت بنزین بدون درنظرگرفتن درآمد سرانه، کیفیت خودرو، کیفیت سوخت و هزینه های زندگی، تحلیلی ناقص و گمراه کننده است.
به باور بسیاری از تحلیلگران حوزه انرژی، ریشه بحران بنزین در ایران نه فقط قیمت پایین، بلکه مصرف بالای خودروهای داخلی، ناوگان فرسوده، کیفیت پایین سوخت و نبود سیاست های مؤثر مدیریت مصرف است. افزایش قیمت بدون اصلاح ساختار مصرف، در گذشته نیز عمدتاً به تورم و فشار معیشتی منجر شده و اثر پایدار نداشته است.