آیین عزاداری محرم در کرمانشاه / از هم‌آوایی چمری تا سقایی پیرمردها

عشق و ارادت به اباعبدالله (ع) متعلق به دین و مذهب خاصی نیست، همچنان که متعلق به هیچ قومیت و نژاد خاصی هم نبوده و این موضوع به وضوح در راهپیمایی بزرگ اربعین دیده می‌شود که از جای‌جای جهان و از هر دین و آیینی گردهم می‌آیند و با نمایش اوج ارادات زیباترین صحنه‌ها را خلق می‌کنند.

کردها هم مردمانی هستند که حب اهل بیت (ع) را در سینه دارند؛ سالیان سال میزبان زوار عتبات عالیات بوده‌اند و خاک قدوم آنها را طوطیای چشمان خود قرار داده‌اند؛ دیاری که هرخانه‌اش مهمانخانه‌ای بود برای پذیرایی از زوار کربلا.

خواندن مرثیه و «موور» زنان، تعزیه و شبیه‌خوانی کندوله‌ای‌ها، برپایی عَلَم و کُتَل، سفره‌های نذری با غذاهای محلی، گِل به سر گرفتن و... رسم و رسوم کردها برای اقامه عزای محرم از زمان‌های دور تا همین امروز است که برخی‌ها در گذر زمان کم‌رنگ شده‌اند، اما عزاداری‌ها هرسال پرشورتر برگزار می‌شود.

برپایی «عَلَم» و چرخاندن «کُتَل» عزا در آستانه محرم

برای بررسی آداب و رسومی که در ماه محرم به ویژه دهه اول در دوره قاجار، صفویه و ...برگزار می شد باید به گذشته دور برگردیم و به سراغ کتابها برویم؛ امروزه اگرچه عزاداری ها به مرور زمان تغییر شکل داشته ولی ماهیت آن تغییر نکرده بلکه مثلا امروزه مردم از طریق رادیو، پوستر، پلاکت و ... این روزها را برجسته می‌کنند.

 درگذشته قبل از ماه محرم و بعد از عید غدیر افکار عمومی و جامعه برای اجرای برنامه های محرمی به استقبال این ماه می‌رفتند و هنوز می بینیم برخی مراسم عروسی قبل محرم انجام می شود چون این دو ماه، ماه عزا است عملا به ویژه در بین شیعیان مراسم جشن و عقد و عروسی در محرم و صفر کمتر می شود.

برای ورود به ماه عزا در مساجد شرایط را فراهم و درب خانه ها حتی یک پرچم سیاه کوچک «یا حسین(ع)» نصب می کردند.

در این ماه خانواده ها همه لباس مشکی می پوشیدند همچنین از قبل فضای شهر اعم از محلات و مساجد مشکی و تدارکات روضه خوانی فراهم می شد در محلات، افراد پییشکسوت نوحه خوان، برنامه های کاری را تنظیم می کردند که این دهه اول محرم اختصاص به امام حسین(ع) می یافت و کارهای دیگر تعطیل می شد.

تدارک نذری شامل شربت، آب، حلیم، آش و غذا به ویژه در روزهای تاسوعا و عاشورا بیشتر بود و مردم به صورت خودجوش مراسمات عزاداری را حتی پیش از انقلاب با وجود محدودیتهای رضا شاه برگزار می کردند که البته بعد انقلاب توسعه بیشتری پیدا کرد.

بین اعضای هیئت اعم از زنجیر زن و  نوحه‌خوان هماهنگی زیاد بود و بندهایی از یک نوحه توسط همه در عزاداری تکرار می شد همچنین در ۵۰ سال پیش دور یک حیاط برای عزاداری حلقه می‌زدند، اما با افزایش جمعیت تراکم جمعیت عزادار در تاسوعا و عاشورا در یک مکان ممکن نیست بلکه هر محله هیئتی برای خود دارد که فضای بازی برای چرخش یا تشکیل صفهای موازی توسط سینه‌زنان تشکیل می‌شود اینک نیز رسم بر این است مردم عزادار پشت سر نوحه خوان با مداحی آرام راه می‌افتند.

 در بیشتر نقاط کرمانشاه هیئات سینه‌زنی و زنجیرزنی داریم در زنجیرزنی‌ها برای بچه های کوچک سه تا چهار ساله زنجیر کوچکی می خرند همچنین قدیم ها مردها لباس سیاه بلند می پوشیدند که پشت آنها باز و زنجیر می زدند، اما امروز بیشتر لباس مشکی می پوشند.

هم‌آوایی نواهای کردی با «چمری»

 همه چیز در این ایام سیاه و نماد عزا است حتی کتل و ساز عزا.  نوحه خوان با سوز و گداز می خواند و نظم خودجوشی وجود دارد در برخی جاها در شهرهای کوچک اسب و کتل و چمری با شعرهای کردی در قالب چمری و آهنگ های محلی استفاده می شود.

در شهرهای استان نوحه های کردی و فارسی هم خوانده می شود تا مردم تکرار کنند این مراسمات از شب اول شروع و در تاسوعا و عاشورا حضور پر رنگ تر می شود از عزاداران پذیرایی می شود همچنین استقبال جوانان خوب است و همکاری کاملی در این میان برقرار است.

از سرشب که مراسم آغاز می شود در پایان مراسم هم زنجیرزنان با هم یک ضرب خاصی زنجیر زنی سه ضرب یا پنج ضرب می گرفتند در نهایت با صدای به یک یا حسین جمعی ختم می شد؛ در روز عاشورا هم مردم به سر و سینه گل می مالیدند به مناسبت فصل سال تابستان و پاییز که هوا بارانی نبود همراهی نمادین با پای برهنه انجام می شد همچنین در روزهای تاسوعا و عاشورا توزیع نذری بیشتر بود و برخی مردم که نذری داشتند مواد غذایی را به یک متولی نذری در محله می دادند که به جمعیت بیشتری برسد که از آن برای فقرای دور و نزدیک غذا می بردند.

در گذشته زنجیر زن و دهل زن محدود بود اما امروز افرادی هستند که این روزها وقت می گذارند مردم کرمانشاه نیز از گذشته در تکیه معاون الملک جایی تاریخی برای برگزاری مراسم عزاداری جمع می شوند امروز محدودتر شده و اصطلاحا مردم هرجایی می خواهند بگویند به هیئت می روند می گویند تکیه می رویم.

در شهرهای کوچک مردم در ظهر عاشورا به سمت مزار و برخی به مسجد جامع می روند بعد ظهر عاشورا هم منتظر شام غریبان و آتش زدن پارچه و خیمه ها هستند و همچنین مراسم سوم امام هستند.

 همچنین در دهه عاشورا کودکان کوچک به عنوان شیرخوارگاه حسینی در گهواره های نمادین فضای سال ۶۱ هجری را تداعی می کنند.

سقایی پیرمردها با مشک آب

همچنین در گذشته پیرمردها با مشک آب به عزاداران آب می دادند و خود را گل می گرفتند امروزه جمعیت زیاد شده از لیوان های یکبار مصرف استفاده می شود همچنین با کنترل و نظارتی که بر تهیه شرب و غذا هست و احساس مسئولیت و نیت خوبی که وجود دارد تاکنون موردی از ایجاد مشکل و مسمومیت برای کسی نبوده است.

بعد اتمام روز عاشورا این ماه را با شام غریبان و سوم امام بدرقه می کنند. در کرمانشاه مردم حلیم پخش می کردند و نوحه های محلی و کردی خوانده می شود همچنین شرکت زنان در مراسمات به گونه ای است که علاوه بر برگزاری روضه در خیابان ها هم پشت سر عزاداران حرکت می کنند.

از سالیان سال کرمانشاه به مسیر زوار کربلامعروف است. فاصله کم شهرهای کرمانشاه به این دلیل بوده که زوار کربلا بین کرمانشاه تا ماهیدشت یا بیستون و... اتراق گاه هایی برای زوار به فاصله نزدیک داشتیم.

 در کرمانشاه قبلا قمه زنی بوده اما امروزه به شکل محدودی رخ می دهد. این مراسم در اردبیل یا برخی شهرها رایج است اما کرمانشاه به جای قمه زنی، سینه زنجیر زنی با نظم برگزار می شود.