شب یلدا، بلندترین شب سال، در فرهنگ ایرانی همواره نماد باهم بودن و گرما بوده است؛ شبی که در حافظه جمعی ایرانیان با انار سرخ، هندوانه قاچ شده، آجیل، قصه های قدیمی و لبخندهای خانوادگی گره خورده است. اما در سال های اخیر، این شب بیش از آنکه یادآور پیوند و شادی باشد، به شاخصی نانوشته از شکاف طبقاتی، فقر معیشتی و نابرابری اقتصادی تبدیل شده است. شبی که برای بخش قابل توجهی از جامعه کارگری و حقوق بگیران، نه یک آیین فرهنگی، بلکه یک هزینه اضافی و حتی حسرت به شمار می رود.
پادکست صوتی:
بررسی بازار و قیمت ها نشان می دهد که یلدا برای بسیاری از خانوارها به یک "لاکچری" تبدیل شده است. آمارهای میدانی حاکی از آن است که هزینه خرید مواد خوراکی و آجیل ویژه شب یلدا نسبت به سال گذشته حدود ۷۲ درصد و نسبت به دو سال قبل بیش از ۱۲۵ درصد افزایش یافته است.
آجیل، کالای لوکس: آجیلی که زمانی پای ثابت سفره ها بود، اکنون با قیمت هایی نجومی عرضه می شود. نرخ های واقعی در کف بازار نشان می دهد آجیل مخلوط با کیفیت بین ۹۰۰ هزار تا ۱.۵ میلیون تومان قیمت دارد. پسته به تنهایی مرز یک میلیون و دویست هزار تومان را رد کرده است. این ارقام یعنی خرید یک کیلو آجیل، معادل چند روز دستمزد کامل یک کارگر حداقل بگیر است.
میوه هایی که طعم گرانی می دهند: انار که نماد زایش است، در سطح شهر تا کیلویی ۱۵۰ هزار تومان و حتی بیشتر فروخته می شود. هندوانه که زمانی ارزان ترین میوه بازار بود، اکنون قیمتی دارد که خرید یک عدد درشت آن می تواند تا چند صد هزار تومان آب بخورد.
شام یلدایی: اگر خانواده ای بخواهد رسم سبزی پلو با ماهی یا زرشک پلو با مرغ را به جا بیاورد، با قیمت های سرسام آور برنج (ایرانی تا ۳۲۰ هزار تومان)، مرغ (کیلویی تا ۱۷۰ هزار تومان) و ماهی روبرو می شود. یک محاسبه سرانگشتی نشان می دهد سفره ای ساده برای یک خانواده ۴ نفره، حداقل ۳ تا ۴ میلیون تومان هزینه دارد؛ رقمی معادل یک سوم حقوق ماهانه بسیاری از بازنشستگان و کارگران.
کارشناسان اقتصادی بر این باورند که یلدا بازتابی از ساختار معیوب اقتصادی کشور است. گلی ماندگار و فریبرز امامی، از تحلیلگران این حوزه معتقدند: گرانی یلدا، صرفا نتیجه افزایش قیمت چند قلم کالا نیست، بلکه بازتابی از کاهش مستمر قدرت خرید و تورم مزمن است. وقتی تورم افسارگسیخته وجود دارد و دستمزدها به صورت واقعی افزایش نمی یابند، اولین قربانی، هزینه های فرهنگی است. در این شرایط، یلدا، نوروز و سفر به کالاهای لوکس تبدیل می شوند. سیاست های دستوری مانند تعیین "سقف قیمت" توسط اتحادیه ها نیز عملاً شکست خورده اند؛ چراکه مشاهدات میدانی نشان می دهد سقف های اعلامی، امروز به کف قیمت ها در بازار تبدیل شده اند و نظارت موثری بر دلال بازی و گرانی وجود ندارد.
فقر آیینی و فشار روانی بر خانواده ها
شاید دردناک ترین بخش ماجرا، فشاری است که بر روان خانواده ها وارد می شود. فرهاد مناجاتي، فعال كارگري، از پدیده ای به نام "فقر آیینی" صحبت می کند؛ وضعیتی که خانواده ها نه از سر بی علاقگی، بلکه از سر ناتوانی اقتصادی از مناسبت های فرهنگی حذف می شوند.
ناتوانی در برگزاری یلدا، فشاری عاطفی و سنگین بر والدین، به ویژه پدران وارد می کند. بسیاری از کارگران می گویند تلخ ترین بخش ماجرا، شرمندگی در برابر فرزندانی است که در مدرسه یا فضای مجازی، تصاویر سفره های رنگارنگ همسالان خود را می بینند و دچار احساس محرومیت می شوند. این حس شرمساری، آرام و بی صدا، بنیان روانی خانواده را می خورد. کارگری که شیفت شب می ماند تا با این "شب خاص" روبرو نشود، نمادی از این درد اجتماعی است.
شب یلدا اکنون نماد تبعیض شده است. در حالی که شبکه های اجتماعی پر از تصاویر سفره های رنگارنگ، آجیل های لوکس و مهمانی های پرهزینه است، واقعیت کف جامعه روایتی دیگر دارد. این دوگانه تصویری، احساس نابرابری را تشدید می کند. جامعه شناسانی مانند فرشته اسدزاده هشدار می دهند که حذف تدریجی آیین ها از زندگی طبقات فرودست، زنگ خطری جدی است. آیین ها سوپاپ اطمینان روانی جامعه هستند. وقتی بخشی از مردم از ساده ترین شادی های جمعی محروم می شوند، جامعه به سمت فرسودگی اجتماعی و کاهش تاب آوری حرکت می کند. جامعه ای که در آن شادی طبقاتی شده باشد، سرمایه اجتماعی خود را از دست می دهد.
با وجود تمام این فشارها، یلدا هنوز نمرده است. بسیاری از خانواده های ایرانی تلاش می کنند با ساده سازی، این آیین را حفظ کنند. خرید چند عدد انار، حذف آجیل و اکتفا به تخمه آفتابگردان، و جمع شدن دور یک سفره کوچک، نوعی مقاومت خاموش مردم در برابر شرایط سخت اقتصادی است. یلدا نشان می دهد که آیین هایی که ریشه در فرهنگ دارند، حتی زیر بار ناملایمات هم خاموش نمی شوند، اما زخمی و نحیف می شوند. سوال اصلی اینجاست: تا چه زمانی می توان با حذف و کوچک کردن سفره، این آیین را زنده نگه داشت؟
شب یلدا در شرایط کنونی، آینه تمام نمای معیشت مردم است. اگر قرار است یلدا همچنان نماد امید و زایش خورشید باشد، سیاست گذاران باید بدانند که حمایت از معیشت، فقط توزیع بسته های حمایتی مقطعی نیست. آنچه نیاز است، اصلاح ساختار دستمزد، کنترل تورم و بازگرداندن قدرت خرید است تا طولانی ترین شب سال برای پدران کارگر به طولانی ترین شرمندگی سال تبدیل نشود. جامعه بدون شادی های کوچک و آیین های جمعی، تاب زندگی را از دست می دهد؛ و یلدا هشداری است برای آنان که باید بشنوند: سفره های مردم کوچک شده، اما امیدشان به بهبود، نباید ناامید شود.