جنگ گرم میان تهران و باکو

ایران و جمهوری آذربایجان سال ۲۰۲۲ سال پرتنشی را پشت سر گذاشتند؛ ادعاهای مکرر الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان درباره الحاق کریدور زنگزور به خاک کشور خود، برگزاری مانورهای مختلف در مرزهای مشترک، حمله تروریستی به حرم شاهچراغ توسط یک تبعه آذربایجانی، نزدیکی بیش از پیش باکو-تل آویو و بعضا تهدیدهایی که از سوی مقامات آذربایجان علیه ایران مطرح می شد باعث شده که چشم انداز مثبتی را نتوانیم برای آینده روابط این دو همسایه متصور باشیم.

روزنامه «دنیای اقتصاد» در این گزارش در گفت وگو با سه کارشناس منطقه قفقاز، آینده روابط تهران- باکو را بررسی کرد.

تیرگی روابط یا مدیریت تنش؟

سیدجواد میری، استاد جامعه شناسی و مطالعات ادیان و عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در این رابطه گفت: «پیش بینی کردن کار ساده ای نیست ولی اگر نتوانیم متکی بر دانش و دانسته های خود «تصوری» از آینده داشته باشیم آنگاه علوم به چه کار ما می آیند؟ مبتنی بر این مفروض به نظرم روابط «تهران-باکو» می تواند رو به تیرگی برود اگر گفتمان های افراطی شامل گفتمان ناسیونالیسم باستان گرا یا ایرانشهری ها که تلاش دارند بر سیاست خارجی ایران سیطره یابند و گفتمان پان ترکیسم که تلاش دارد مولفه های شیعی را در جمهوری آذربایجان به حاشیه براند، بر تعاملاتمان سایه افکند.»

وی ادامه داد: «اما سال میلادی ۲۰۲۳ می تواند آغاز یک روند رو به رشد هم برای تهران-باکو و هم برای کل منطقه قفقاز باشد به شرط اینکه نگاه ما مبتنی بر مفهوم «مخازن مشترک فرهنگی» باشد که طی تاریخ طولانی بین مردم این منطقه با زبان ها و مذاهب و ادیان گوناگون ایجاد «تعلقات مشترک» کرده است.»

به گفته این استاد دانشگاه، هنر سیاستمداران باید این باشد که این مشترکات را برای کمرنگ کردن اختلافات به خدمت درآورند تا ما شاهد یک منطقه مرفه تر و بی خطرتر باشیم. اگر اهل سیاست درایت را چاشنی استراتژی های خویش کنند یقینا سال ۲۰۲۳ سال بهتری برای هر دو کشور خواهد بود.

احتمال رویارویی

سالار سیف الدینی، پژوهشگر ارشد قفقاز جنوبی با اشاره به اینکه زنجیره ای از اتفاقات بین تهران و باکو از ۲۰۲۰ شروع شده که پیامدهای پیش بینی شده و پیش بینی نشده خود را دارد، گفت: «امروز این پیامدها به سمتی نمی رود که بتوان یک رابطه باثبات را با این کشور پیش بینی کرد.» وی افزود: «همه متغیرها و روندهای موجود نشان می دهد که رابطه تهران و باکو به سمت تنش پیش می رود و این تنش به تدریج می تواند حتی به رویارویی منتهی شود.»

سیف الدینی درباره این متغیرهای موجود گفت: «مهم ترین متغیر همین بحث دالان تورانی ناتو یا کریدور زنگزور است که الهام علی اف در آخرین سخنرانی خود نیز به این موضوع اشاره کرد که این کریدور چه ارمنستان بخواهد چه نخواهد، افتتاح خواهد شد.»

این پژوهشگر همچنین گفت که ممکن است باکو بخواهد برای حملات نظامی اسرائیل علیه ایران، پایگاه هایی در اختیار این رژیم قرار دهد. وی ادامه داد: «در حال حاضر افراطی ترین و تندروترین کابینه در اسرائیل روی کار آمده که اولویت و تهدید شماره یک شان ایران است. بنابراین دنبال پایگاهی هستند که بتوانند از آنجا ایران را هدف قرار دهند. این در حالی است که بخشی از مهم ترین پایگاه ها در مناطقی چون نخجوان، دریای مازندران و در مرزهای خاکی ما با آذربایجان قرار دارند.» سیف الدینی در عین حال گفت: «باکو ممکن است بخواهد همزمان در شمال غرب ایران تحرکاتی انجام دهد؛ یعنی بخواهد یکسری نیروهای واگرا و تجزیه طلب را در منطقه فعال کند تا بتواند هدف خود را در زنگزور پیش ببرد.» وی با بیان اینکه علی اف رسما این موضوع را بیان کرده و تبدیل به سیاست رسمی این کشور شده است، افزود: «کنش هایی که امروز از سوی رئیس جمهور آذربایجان می بینیم مشابه کنش هایی است که در سال ۱۳۵۷، ۵۸ و حتی پیش از قرارداد الجزایر از صدام حسین می دیدیم.»

سیف الدینی در نهایت توضیح داد که«در چنین شرایطی دور از ذهن نیست که رخدادهای ناگوار دهه ۶۰ بین ایران و جمهوری آذربایجان صورت بگیرد؛ یعنی تنش ها روز به روز بین تهران و باکو افزایش پیدا کند و به یک درگیری گرم منجر شود؛ درگیری ای که نه فقط آذربایجان بلکه ممکن است ترکیه را نیز در مقابل ایران قرار دهد.»

عملیات فریب باکو

جعفر خاشع، مدیرعامل بنیاد مطالعات قفقاز نیز در پاسخ به «دنیای اقتصاد» گفت: «پیش بینی آینده روابط ایران و جمهوری آذربایجان به پیش فرض های ذهنی ما بازمی گردد؛ تحلیلی وجود دارد مبنی بر اینکه جمهوری آذربایجان هرگاه می خواهد یک اقدام علیه خطوط قرمز ایران انجام دهد و از واکنش ایران هراسناک است، یک فضای متشنج درست می کند تا آن اتفاق اصلی را رقم بزند و سپس دوباره اوضاع به روال عادی بازمی گردد.»

وی افزود: «طبق این تحلیل، جمهوری آذربایجان در روزهای اخیر به دنبال افتتاح سفارت در اسرائیل بود که این اتفاق افتاد و مجلس باکو نیز آن را تصویب کرد.» به گفته خاشع با توجه به این تحلیل، اکنون باکو به هدف اصلی اش یعنی افتتاح سفارت در اسرائیل رسیده است و احتمالا بخواهند بعد از این اوضاع را اندکی آرام کنند که شواهد امر از جمله صحبت های وزیر خارجه جمهوری آذربایجان در گفت وگو با امیرعبداللهیان و برخی دیگر از اقدامات این تحلیل را تقویت می کند. همچنین مدیرعامل بنیاد مطالعات قفقاز تاکید کرد که در همه این سال ها این طرف آذری بوده که تنش ها را بالا برده و با بروز یک اقدام یا واکنش مثبت ایران این تنش ها را آرام کرده اند.

خاشع در نهایت در خصوص صحبت های اخیر علی اف که گفته می خواهند کریدور زنگزور را افتتاح کنند، گفت: «این اصرار باکو با توجه به اینکه ایران این مساله را خط قرمز خود می داند، به نظر می رسد در جهت ایجاد یک فضای تبلیغاتی است و می خواهند با این فضاسازی ها به اهداف دیگر خود دست یابند؛ از جمله ممکن است به دنبال ایجاد کریدور پیشنهادی ارمنستان یعنی کریدوری با حفظ حاکمیت ملی ارمنستان باشند. البته اینکه باکو وارد این فاز شود و روابط ایران و آذربایجان متشنج تر شود اندکی دور از انتظار و دور از واقعیت های موجود منطقه است.»