پادکست | سراب در شیرهای آب/ چرا ایران دچار بحران آب شد؟

ایران و به ویژه کلان شهر تهران، با یکی از جدی ترین چالش های دهه های اخیر خود روبرو است: بحران فراگیر و عمیق کم آبی. کاهش شدید ورودی آب به سدها، افت فشار آب در شبکه های شهری و هشدارهای پیاپی مسئولان، همگی نشان از ورود کشور به فاز خطرناکی از تنش آبی دارد.

پادکست صوتی:

۱. چرا با بحران کم آبی مواجه ایم؟ ریشه های مشکل کجاست؟

بحران کنونی حاصل تلاقی چندین عامل داخلی و جهانی است:

کاهش چشمگیر منابع آبی: آمار وزارت نیرو تکان دهنده است. ورودی آب به سدهای کشور از ابتدای سال آبی جاری (مهر ۱۴۰۳) ۴۲ درصد کاهش یافته و از ۴۰ میلیارد مترمکعب در سال گذشته به تنها ۲۳ میلیارد مترمکعب رسیده است. این کاهش شدید، نتیجه مستقیم تغییرات اقلیمی، کاهش بارش ها و عدم تشکیل ذخایر برفی کافی در ارتفاعات است.

بحران جهانی آب شیرین: داده های ماهواره ای نشان می دهد که این مشکل تنها مختص ایران نیست. ۷۵ درصد از جمعیت جهان در کشورهایی زندگی می کنند که در حال از دست دادن منابع آب شیرین خود هستند. مناطق خشک جهان با سرعتی بی سابقه در حال گسترش اند و نکته نگران کننده تر اینکه ۶۸ درصد از کاهش آب موجود در خشکی، ناشی از برداشت بی رویه از آب های زیرزمینی بوده است. این یعنی ما در حال مصرف میراث آبی نسل های آینده هستیم.

صادرات آب مجازی و کشاورزی ناکارآمد: یکی از تلخ ترین جنبه های بحران، صادرات محصولات کشاورزی آب بر است. در حالی که کشور با کمبود آب مواجه است، میوه ها و صیفی جات ایرانی که با آب ارزان تولید شده اند، راهی بازارهای کشورهای حوزه خلیج فارس می شوند. این "صادرات آب مجازی" که در سال ۲۰۲۴ ممکن است به ۴ تا ۵ میلیارد دلار برسد، به معنای خروج ارزشمندترین سرمایه کشور یعنی آب، در ازای درآمد ارزی است. به گفته سخنگوی دولت، در بخش کشاورزی تلاش می شود با پیاده سازی "الگوی کشت بهینه"، هم راندمان افزایش یابد و هم سطح زیر کشت محصولات آب بر کاهش پیدا کند، اما این یک چالش بزرگ و زمان بر است.

مدیریت مصرف و زیرساخت ها: بخش قابل توجهی از آب در شبکه های انتقال و توزیع فرسوده هدر می رود. از سوی دیگر، الگوهای مصرف در بخش های خانگی، صنعتی و کشاورزی با استانداردهای یک کشور خشک و نیمه خشک فاصله زیادی دارد.

۲. پیش بینی ها چیست؟ چه آینده ای در انتظار ماست؟

وضعیت فعلی نگران کننده و آینده نامشخص است. وزیر نیرو احتمال جیره بندی آب را رد نکرده و از در پیش بودن ماه های سخت خبر داده است. به گفته استاندار تهران، فشار آب پایتخت از سطح نرمال ۲ بار به حدود ۰.۷ تا ۰.۹ بار کاهش یافته است. این اقدام که "تعدیل فشار" نامیده می شود، در عمل یک "صرفه جویی اجباری" برای شهروندان است تا از مصرف بی رویه جلوگیری شود.

این شرایط نشان می دهد که اگرچه مسئولان امیدوارند به جیره بندی نرسند، اما در صورت عدم همکاری گسترده مردم و تداوم خشکسالی، این گزینه کاملاً محتمل خواهد بود.

۳. مشکلات و پیامدهای بحران برای مردم چیست؟

شهروندان اولین کسانی هستند که تأثیرات کم آبی را در زندگی روزمره خود حس می کنند:

افت فشار و قطعی آب: کاهش فشار شبکه باعث شده تا بسیاری از خانوارها، به ویژه در طبقات بالاتر آپارتمان ها، با مشکل جدی کمبود یا قطعی آب مواجه شوند.

بازار آشفته مخزن و پمپ آب: نیاز فوری به نصب پمپ و مخزن، باعث ایجاد یک "بازار آشفته" شده است. خانواده ها نه تنها با گرانی این تجهیزات روبرو هستند، بلکه به دلیل نبود کالای مرغوب و عدم نظارت کافی، ممکن است متحمل هزینه های بیشتری شوند.

افزایش هزینه ها: آبفا هشدار داده است که اتصال مستقیم پمپ به لوله های ورودی ساختمان (کنتور)  منجر به دریافت قبض های چند برابری می شود. این امر فشار مالی مضاعفی را بر دوش شهروندان می گذارد.

چالش نابرابری: استاندار تهران اشاره کرده که حدود ۸۰ درصد خانوارهای تهرانی مجهز به پمپ و مخزن هستند. این یعنی ۲۰ درصد از مشترکان که عمدتاً از اقشار ضعیف تر جامعه هستند، در برابر این بحران آسیب پذیرتر بوده و با چالش جدی تری برای دسترسی به آب پایدار روبرو هستند.

۴. راهکارها چیست؟ چه باید کرد؟

عبور از این بحران نیازمند یک عزم ملی و مجموعه ای از اقدامات هماهنگ در سطوح مختلف است:

الف) اقدامات دولتی و کلان:

مدیریت سخت گیرانه مصرف: همان طور که سخنگوی دولت اعلام کرده، محدودیت مصرف در بخش های صنعت و کشاورزی اعمال شده است.

استفاده از فناوری های نوین: تمرکز بر "بازچرخانی آب" در صنعت و استفاده از "آب های نامتعارف" (مانند آب خاکستری تصفیه شده) برای مصارف غیرشرب.

اصلاح الگوی کشت: اجرای جدی "سند ملی امنیت غذایی" و جایگزینی محصولات آب بر با گونه های مقاوم به کم آبی.

بهینه سازی شبکه های توزیع: سرمایه گذاری برای کاهش هدر رفت آب در شبکه های فرسوده شهری و روستایی.

مدیریت سدها: مدیریت هوشمندانه خروجی سدها برای حفظ ذخایر استراتژیک آب، همانطور که اختلاف ۲۶ درصدی سطح مخازن با ۴۲ درصدی کاهش ورودی نشان از این مدیریت دارد.

ب) مردم چه کارهایی می توانند انجام دهند؟

نقش شهروندان در این میان حیاتی است. همکاری مردم، همان طور که سخنگوی دولت و وزیر نیرو تاکید کرده اند، کلید عبور از این "سال خشک" است.

برای صرفه جویی در مصرف:

کاهش زمان استحمام: کوتاه ترین دوش ها بیشترین تأثیر را دارند.

رفع نشتی ها: یک چکه کوچک در شیر آب یا لوله می تواند روزانه ده ها لیتر آب را هدر دهد.

استفاده از ماشین لباسشویی و ظرفشویی با ظرفیت کامل.

عدم استفاده از آب شرب برای شستشوی حیاط، پارکینگ و خودرو.

استفاده از تجهیزات کاهنده مصرف مانند سردوش های کم مصرف.

برای ذخیره اضطراری آب (در صورت لزوم):

ذخیره سازی آب باید به روشی بهداشتی انجام شود تا سلامت شما به خطر نیفتد. به این ۴ نکته کلیدی توجه کنید:

ظروف مناسب: از ظروف پلاستیکی ضخیم و استاندارد، شیشه ای یا فلزی روکش دار استفاده کنید. بطری های آب معدنی یک بار مصرف برای ذخیره طولانی مدت مناسب نیستند.

ضدعفونی ظروف: قبل از استفاده، ظرف را با مایع ظرفشویی و آب گرم بشویید. سپس آن را با محلولی متشکل از یک قاشق چای خوری وایتکس (سفیدکننده بدون بو) در یک لیتر آب ضدعفونی کرده و کاملاً آبکشی نمایید.

محل نگهداری: ظروف ذخیره آب را در مکانی خنک، تاریک و دور از مواد شیمیایی مانند بنزین یا حشره کش ها نگهداری کنید. نور خورشید باعث رشد جلبک و باکتری می شود.

مدت زمان نگهداری: آب تصفیه شده شهری را بهتر است بیش از ۶ ماه ذخیره نکنید. پس از این مدت، آب را تعویض کرده و ظرف را مجدداً ضدعفونی کنید.

سخن پایانی

بحران آب در ایران یک واقعیت انکارناپذیر و همزمان یک چالش جهانی است. دیگر نمی توان با راه حل های موقت و کوتاه مدت با آن مقابله کرد. عبور موفق از این گردنه سخت، نیازمند ترکیبی از مدیریت هوشمندانه و سخت گیرانه منابع از سوی دولت، اصلاحات ساختاری در بخش کشاورزی و صنعت، و مهم تر از همه، تغییر نگرش و اصلاح فوری الگوهای مصرف توسط تک تک شهروندان است. آب، دیگر یک منبع بی پایان نیست؛ بلکه سرمایه ای گران بهاست که حفاظت از آن، وظیفه مشترک همه ماست.